Dat is één van de thema’s van het boek Wormmaan van Mariken Heitman (1983). Ze heeft er de Libris literatuurprijs 2022 mee gewonnen, de meeste prestigieuze letterenonderscheiding van Nederland.
Interview : Ranjith Postma
Beeld : Jelmer de Haas
Heitman krijgt vaak vragen over haar gender. Waar het haarzelf betreft rekt ze het begrip vrouw graag wat op. Non-binair noemt ze zich liever niet. Zij laat zich, net als haar roman, niet in een hokje proppen.
‘Mijn boek gaat over fluïditeit,’ zegt Heitman. ‘Terwijl het ons menselijk verlangen is om alles om ons heen te categoriseren en in hokjes te plaatsen. Ik probeer dat open te breken, begrip te kweken voor het feit dat de natuur vol zit met grijstinten; zij is zelden zwart wit.
In interviews over mijn boek krijg ik vaak de vraag: Wat is jouw gender? Dat vind ik op een bepaalde manier tegenstrijdig. Mijn boek gaat over hoe breed je zoiets zou moeten opvatten. Ik laat me niet graag beperken tot een vakje dat ik aan moet kruisen.Ik snap het wel, het is ingewikkeld. De hoofdpersoon uit mijn boek categoriseert er zelf ook lustig op los.
Rubriceren is iets wat mensen haast niet kunnen onderdrukken. Dus willen ze weten wat ik vind van het label non-binair. De mensen die die identiteit hebben opgeëist, hebben daar bloed, zweet en tranen achter zitten. Die gun ik meer ruimte dan ze tot nu toe hebben gehad. Ik voel me verwant met hen, niet met het etiket. Het klinkt als zo’n strak omlijnde categorie dat ik mij er niet in thuis voel. Meestal zeg ik: Ik wil het begrip vrouw oprekken, de definitie verruimen. Maar iedereen zal er op haar eigen manier naar kijken en daar andere behoeften in hebben.’
De hoofdpersoon uit Wormmaan is zaadveredelaar Elke, een alter ego van Heitman. Elke optimaliseert gewassen en planten die wij eten. Omdat het Elke niet meezit op haar werk, vertrekt ze naar een Waddeneiland. Daar probeert ze een vergeten erwtenras (met twee geslachten) terug te kweken tot haar/zijn oerkern. Gedurende dat proces realiseert Elke zich dat, hoe zij die erwt probeert te vormen naar haar wil, de maatschappij háár probeert te dwingen zich te gedragen zoals van haar verwacht wordt.
Heitman vraagt zich af: Wie ben je opnieuw of wat ben je weer als je stap voor stap hebt afgepeld wat jou door de wereld is opgedrongen?
‘Hoe je omgeving je verandert fascineert mij’
‘Er blijft dan,’ vermoedt Heitman, ‘een romantisch gevoel over van terug naar de oorsprong gegaan zijn, je fundamentele zelf. Maar daar komen is moeilijk. Je bent al veranderd, dat is vrij lastig terug te draaien. In de zaadveredeling is dat niet anders. Je kunt wel dicht bij een oerplant komen, zoals die erwt van Elke, maar het zal nooit meer hetzelfde worden.
Hoe je omgeving je verandert fascineert mij. Ik kan erg bokkig worden van de beperkende invloed die het kan hebben. Wie zou je zijn als al die manipulaties je niet hadden gevormd? Kun je je daar nog van bevrijden?
In Wormmaan laat ik via Elke zien dat ‒ wij mensen ‒ graag onze voorgekookte ideeën op anderen plakken. Zo’n label dat aan iemand gehangen wordt heeft veel invloed op hoe diegene zich beweegt en ontwikkelt. Het zijn de denkbeelden die voor je klaarlagen op het moment dat je geboren werd maar die je misschien nooit waarmaakt omdat je een ander pad bewandelt.
Elke hoort door die aangeprate overtuigingen een interne stem die zij de-vrouw-die-ik-nooit-werd noemt. Die vertolkt Elkes geïnternaliseerde ideeën over hoe vrouwen zich ‘horen’ te gedragen en eruit ‘zouden moeten zien’:
Bel je oma, maak geen ruzie, loop rechtop (maar verberg je borsten), wees de verstandigste, leef je in, houd het gesprek gaande, onthoud verjaardagen, kijk weg, maak plaats, sta klaar, luister oprecht, koop een cadeautje en stuur een kaartje, zeg sorry, dankjewel, benen over elkaar.
‘Als kind en jongvolwassene ben je één met die stem. Geen idee hebbende in hoeverre je daardoor beïnvloed wordt. Ik denk dat als je wat ouder wordt, als je gaat lezen en in dialoog raakt met anderen, er ruimte ontstaat tussen de maatschappij en jijzelf. In ieder geval kun je beter zien; dit is niet mijn stem, dit is de stem van weet-ik-veel-wie-of-wat-of-noem-maar-op. Die afstand lijkt mij heel belangrijk.
Elke draagt die stem altijd met zich mee. Net als ik. Ook al heb ik me ervan los geworsteld, ook al heb ik gezegd, ik doe het anders, die stem hoor ik nog steeds.
‘Dit slaat nergens op, wat ben je stom aan het doen’
Niemand heeft het ooit over die stem, waardoor zij macht heeft over ons. Terwijl, als je die stem in het volle licht zet, ze afneemt in kracht. Tenminste, zo ervaar ik dat nu mijn boek in de winkel ligt. Het geheimzinnige, het geniepige, het schaamtevolle wordt minder.
Mijn debuut was De Wateraap. Dat is een onbewezen wezen zonder bestaansrecht, zwevend in de evolutie tussen aap en mens. Het gaat over de vraag wie je bent als je je én geen vrouw voelt, én geen man. Dat boek is redelijk ontvangen, als schrijver bleef ik een beetje in de luwte.
De Libris-literatuurprijs heeft daar verandering in gebracht. Je wint van de een op de andere dag en wat er dan gebeurt ligt in het verlengde van mijn roman. Opeens krijg je een nieuwe identiteit opgeplakt; die van de belangrijke schrijver, bekroond auteur, Libris-winnaar. Maar van binnen ben ik nog steeds dezelfde persoon. Ik ben er nog niet helemaal ingegroeid. Winnen met Wormmaan heeft me verrast; het is nogal uitgesproken.
Een Libris-winnaar voel ik mij nog niet. Het besef dat die eretitel mij toekomt sukkelt een beetje achter de feiten aan, denk ik. Onbewust heb ik een boek geschreven dat de ruimte inneemt die ik in het dagelijks leven niet zo inneem. Mocht ik aan een nieuwe roman willen beginnen ga ik vast de onzekerheden ervaren die ik bij het schrijven van De Wateraap en Wormmaan ook had. Ik verwacht dezelfde stem te horen die zegt: Dit slaat nergens op, dit is al een keer verschenen, wat ben je stom aan het doen. Ik ben bang dat ik haar nooit helemaal kwijtraak.
Bekroond met de Libris Literatuur Prijs 2022. Wormmaan van Mariken Heitman gaat over Elke die na tegenslag op haar werk met een vergeten erwtenras naar een Waddeneiland vertrekt. Ze wil de erwt, een tweeslachtig ras dat zich nauwelijks heeft laten sturen, terugbrengen naar zijn wilde kern. Elke realiseert zich dat zij gewassen vormt zoals de maatschappij háár probeert te vormen. Wie of wat blijft er over als je alles afpelt dat door anderen aan je werd opgedrongen? Wormmaan is een ontroerende zoektocht inwaarts waarin dwergolifanten, erwten en de wording van een mens samenkomen. Nu verkrijgbaar in de boekhandel.
•••
Adverteren op Gaykrant en daarmee onafhankelijke journalistiek met een regenboograndje mogelijk maken?
Klik hier voor meer informatie!
