Raymi Sambo kijkt de bubbel in waar we allemaal in zitten

I once was lost but now I found,
was blind but now I see.
(Amazing grace – John Newton)

Raymi Sambo zit op een stoel in zijn appartement in Amsterdam. Voor hem op zijn enorme woonkamertafel deint een grote, glanzende bubbel. Een soort van zeepbel die hij stevig tussen zijn vingertoppen klemt, zo hardhandig dat je verwacht dat de bubbel knapt. Maar ook al rolt Sambo het ding over tafel, tilt hij het op en kneedt hij het, de zeepbel lijkt niet stuk te krijgen.

Onderzoekend kijkt de theatermaker in het zeepbel-achtige ding. Van alle kanten bestudeert hij wat zich manifesteert in de bewegelijke, continu van vorm veranderende bol. Binnenin, als hij goed kijkt, ziet hij wat er onderhuids broeit in onze maatschappij. En dat niet alleen, de acteur en regisseur ziet ook wat er in de nabije toekomst in onze samenleving naar de oppervlakte borrelt en op enig moment tot uitbarsting komt.

Interview Ranjith Postma
Beeld Peter van Renesse van Duivenbode

Het gaat goed met Raymi Sambo en theatergezelschap ‘Raymi Sambo Maakt’. Hun voorstelling – die ze vorig jaar speelden samen met theatergroep Aluin – is een hit en gaat dit jaar in reprise.

In Ik zeg toch sorry ontmoeten drie zwarte en drie witte acteurs elkaar op het podium. Voor het oog van het publiek besluiten de acteurs samen de viering van de afschaffing van de slavernij na te spelen. Dat dwingt de zes toneelspelers zich in deze tijd tot het onderwerp te verhouden. Naarmate de voorstelling vordert doet het inleven in hun historische personages meer met de spelers dan verwacht. Wat betekent het om 150 jaar later sorry te zeggen voor iets wat zo lang geleden lijkt? Langzaam wordt pijnlijk duidelijk hoe het antwoord op die vraag hun onderlinge verhoudingen als privépersonen beïnvloedt.

‘Raymi Sambo Maakt’ bestaat dit jaar twintig jaar. Sambo: ‘De eerste zwarte gezelschappen werden in de allochtonenhoek gegooid. Als in, dat is minder, daar gaat niemand naar kijken.
Dus kwamen er nieuwe zwarte gezelschappen die zeiden: “Wij zijn niet zwart, wij zijn theatermakers.”
Wat ik begrijp. Tegelijkertijd zei ik: “Ik ben een zwarte theatermaker.”’

Zwarte acteurs kregen weinig kansen, dus nam ‘Raymi Sambo Maakt’ ze aan.

‘Een van onze eerste stukken heette Huid. Over omhoog of omlaag trouwen, over eigen waarde, over goed haar of slecht haar hebben, over een goede of een slechte neus.’

In Huid wil een zwarte moeder voor haar zoon de beste huwelijkskandidate. Als hij thuiskomt met een pikzwart meisje, is zijn moeder geschokt. Zijn statement is duidelijk: hij is blij met wie hij is, hoe hij eruit ziet. Volgens zijn moeder trouw je omlaag als je met een zwart meisje trouwt.

Toen het gezelschap Huid in Brielle speelde zaten er alleen witte vrouwen met grijs haar in de zaal. Ze huilden en gaven de acteurs een staande ovatie.

‘Na de voorstelling kwamen ze naar ons toe. Dat discriminatie tussen zwarte mensen onderling ook voorkomt wisten zij niet. Maar vooral was het voor deze vrouwen een gezinsdrama met een moeder die haar tekortkomingen op haar zoon projecteerde. Onze voorstelling bleek een universeel ding, kleur oversteeg kleur.’

Die avond keek Sambo thuis in het zeepbelding en zag dat – hoewel zijn gezelschap tot dan toe kleur als statement had gebruikt – ze daaraan voorbij moesten gaan.

‘We moesten de universele laag in onze toneelstukken naar boven trekken en oppoetsen, laten glanzen. Het publiek moest niet alleen een collectief zien – bestaande uit enkel zwarte acteurs – en denken, dit ken ik niet, wat bijzonder. Ze moesten dubbel geraakt worden; ook door de inhoud van een uniek verhaal.’

Toen Sambo in de bubbel keek realiseerde hij zich dat de tijd hem en zijn ensemble had ingehaald. Andere gezelschappen bekommerden zich inmiddels ook over waar ‘Raymi Sambo Maakt’ zich altijd al om bekommerde.

Jonge donkere acteurs werden ingepikt door de bekende gezelschappen die beseften dat ze moesten voldoen aan de nieuwe realiteit.

‘Daar had ik jaren in allerlei commissies voor gestreden. Mede door mijn eigen toedoen was ons gezelschap haar voorsprong kwijt.’

Dus hield Sambo de zeepbel omhoog tegen het licht en tuurde naar binnen, op zoek naar hoe ze ‘Raymi Sambo Maakt’ opnieuw moesten vormgeven. Binnenin die bol zag Sambo dat ze opnieuw een sprong moesten maken door verhalen te vertellen die niemand vertelde, met thema’s uit het hier en nu.

Dit jaar moet het gezelschap een nieuw plan schrijven voor vier jaar. Dus omhelst Sambo de bubbel, haakt hij aan op de energie in het universum en probeert hij te voorspellen wat er de komende vier jaar gebeurt, zodat ook hun komende voorstellingen een schot in de roos zijn van actualiteit en urgentie.

‘Er is,’ zegt Sambo, ‘geen ander gezelschap die dat continu lukt.’

Jaren geleden bedacht ‘Raymi Sambo Maakt’ een voorstelling over etnisch profileren. Alles hadden ze uitgewerkt op de plank liggen.

‘Het thema had maatschappelijke nog geen bekendheid, maar wij wisten dat dat binnen niet al te lange tijd zou veranderen’. Toen hiphop muzikant Typhoon door de politie werd aangehouden omdat hij volgens hen in een te dure auto reed, hebben wij meteen de voorstelling F*ck the police uitbracht. Met overdonderend succes.’

*

Stichting Nieuwe Makers werkt samen met een non binaire maker en vroeg Sambo of hij mee wilde produceren aan een project dat in schoolklassen gespeeld zal worden. De voorstelling ‘Nu mijn borsten eraf zijn kunnen we dichter tegen elkaar liggen’  is voor jeugd vanaf de middenbouw en hun ouders.

‘Op zoiets zeg ik “ja”. Deze verhalen zijn nodig!’

‘Raymi Sambo Maakt’, maakt nu de Gendermonologen waarin ze werken met vijf jonge mensen die nog niet zoveel ervaring hebben. Zij vertellen met tekst, zang, dans en spoken word over hun zijn in het hier en nu.

‘Hoewel ik dit een paar jaar geleden bedacht heb lijkt het nu trending. Momenteel worden veel voorstellingen hierover gemaakt, dus doen wij het inhoudelijk radicaal anders.

Gendermonologen gaat niet alleen over acceptatie en geweld tegen de queer community. Om te weten waar je naar toe gaat moet je weten waar je vandaan komt. Wij laten zien dat queer samenlevingen een heel oud gegeven zijn. We vertellen over volkeren in India en Afrika waar queerness de normaalste zaak van de wereld was. En ook nu nog, als je bij bepaalde inheemse volkeren op hetzelfde geslacht valt, ben je een bijzonder wezen omdat je kunt connecten met iemands ziel in plaats van met iemands buitenkant. In dergelijke culturen gaat het over ziel tot ziel communicatie.

In de voorstelling stellen we de vraag: waar is het mis gegaan?’

‘Raymi Sambo Maakt’ is volgens Sambo het enige black and queer theatergezelschap dat momenteel structureel gesubsidieerd is in Nederland.

‘Verhalen die geen ruimte krijgen in het theater geven wij de plek die ze daar verdienen. Er wordt al veel verteld vanuit wit perspectief, maar de wereld is kleurrijk. Ik voel een drive om die kleuren toe te voegen aan het palet. Sommige mensen noemen dat activisme, ik noem het passie’.

Die bubbel die Sambo regelmatig vastpakt, die soort van zeepbel waar hij inkijkt om naar onze maatschappij te kijken, is een metafoor voor alles wat hij meemaakt, wat hij om zich heen voelt en online tegenkomt.

‘Ik ben overal met mijn aandacht, spreek met iedereen en luister naar alles. Ik zie wat gaande is, op tendensen die mij fascineren zoom ik in en haak daar energetisch op aan. Dat doe ik niet random. Alle binnenkomende prikkels worden vertaald en vormen zich in mijn lichaam. Soms raakt mij dat zo diep dat mijn lijf schreeuwt; damn. Op dat moment komt alles bij elkaar en ervaar ik welke uitwerking dat heeft in het hier en nu en in de toekomst.’

I once was lost but now I found,
was blind but now I see.

‘Oh, jij denkt dat dit over mij gaat? Dit slaat op de maatschappij die niet verder kijkt dan haar zelf gecreëerde bubbels van ons kent ons, die oogkleppen op heeft voor alles wat ze niet in één keer begrijpt en die zichzelf geen kritische vragen durft te stellen. Met ‘Raymi Sambo Maakt’ proberen we al die zeepbellen door te prikken opdat iedereen, echt iedereen, ziet wat wij al jaren zien.’