Charlotte Vermeulen | Homoseksualiteit in het dierenrijk

Charlotte Vermeulen (1956) is emeritus ARTIS-bioloog. Charlotte deed onder andere onderzoek naar homoseksueel gedrag bij dieren. Er wordt vaak gezegd dat homoseksualiteit zo tegennatuurlijk is, maar is dat ook zo?

Interview : Floor Brands
Foto’s: aangeboden door ARTIS, Ronald van Weeren

Wat was de reden dat je met dit soort onderzoek bent begonnen, het is niet meteen een onderwerp dat erg bekend is en in die tijd al helemaal niet?

Ik heb ooit eens een groep seksuologen, vooral psychologen, rondgeleid, dat is nu ruim dertig jaar geleden. Ik leidde ze rond vanuit mijn eigen idee dat deze deskundigen mensen behandelden, uitgaande van wat zij zelf dachten dat in de natuur ‘normaal’ is. De ideeën die wij hebben over wat normaal is in de natuur, worden echter vaak mede bepaald door onze eigen achtergrond. Aan het einde van die rondleiding kwam een van de gasten naar me toe en vertelde me dat hij nu een veel bredere blik had gekregen.

Maanden later werd ik gebeld door iemand die bij die rondleiding was geweest. Deze persoon werkte voor de Schorerstichting, dat was toen het consultatiebureau voor homofilie, en zij gingen fuseren met de SAD, de organisatie die zich bezighield met seksueel overdraagbare aandoeningen. Ze wilden voor hun vrijwilligers iets organiseren waarbij deze groepen elkaar op een ontspannen manier konden ontmoeten. De vraag was of ARTIS rondleidingen kon organiseren over homoseksualiteit in de natuur. Ik wist daar op dat moment weinig van, maar dankzij de database van de Schorerstichting waren er meer dan genoeg artikelen voor een rondleiding.
Vanaf dat moment is deze rondleiding elk jaar gegeven.

Dit was nog voor de start van de Gaypride in Amsterdam in 1996. Toen de Pride begon heeft ARTIS ieder jaar meegedaan aan het culturele programma en gaf ik lezingen, persrondleidingen en trainde de ARTIS-rondleiders voor publieksrondleidingen. Ook tijdens de Gaygames in 1998 had ARTIS een uitgebreid programma over dit onderwerp waar heel veel internationale pers op af kwam.

Inmiddels geven onze vrijwilligers de rondleiding Seksuele Diversiteit in de natuur en is het tot de dag van vandaag steeds verder uitgegroeid. En het is niet alleen maar homoseksualiteit waar het over gaat, ook genderdiversiteit wordt erin meegenomen

In 2021 heeft mijn stagiaire de rondleiding aangepast naar nu, en heeft onder andere ook het non-binaire en interseksuele toegevoegd. De hele zomer door kon je toen in ARTIS de ‘Veelkleurige Liefdesroute’ volgen, met een audiotour, ingesproken door Jeangu Macrooy.

Naast tweeslachtige dieren zoals de meeste slakkensoorten bestaan er heel veel diersoorten waarbij er naast mannetjes en vrouwtjes ook interseksuele individuen zijn. Deze dieren hebben lichamelijk kenmerken van zowel mannetjes als vrouwtjes. Zo zijn er kangoeroes met testikels en een penis, maar ook hebben zij een buidel die je normaal alleen bij vrouwtjes vindt. Bij mensen werd het lang gezien als een afwijking, maar in de natuur vind je dit bij heel veel diersoorten, onder andere bij allerlei beren en -apensoorten, mollen, bij de Groenlandse walvis en noem maar op. Het onderwerp is een beetje aan me blijven hangen en is steeds verder uitgebreid, maar ik ben er dus per toeval ingerold.

Waar komt die interesse vandaan?

Ik heb een grote liefde voor Escher meegekregen van mijn ouders. Wanneer je de prenten van Escher bekijkt, valt je steeds vaker, hoe meer je ze bekijkt, iets anders op. Op het moment dat ik biologie ging studeren heb ik dat meegenomen en ik heb me altijd afgevraagd of iets wel daadwerkelijk was zoals het beschreven werd. En dat hangt heel erg af van hoe we als mens naar dingen kijken en of je wel waardevrij naar iets kan kijken.
Zo denken niet alleen biologen al heel snel dat bij parende dieren de bovenste altijd het mannetje is en de onderste het vrouwtje. Als je op die manier denkt zou je nooit homoseksueel gedrag zien tussen twee vrouwtjes of twee mannetjes. Of een paring waarbij het vrouwtje bovenop een mannetje zit. Vooroordelen zitten natuurlijk ook in mij, dus ook ik ontdek soms ineens weer nieuwe dingen.

Mensen zeggen vaak dat ze homoseksueel gedrag alleen maar bij apen zien, mijns inziens is het in het hele dierenrijk aan de orde, maar bij welke dieren zie je dit vooral veel en is het dan echt homoseksueel gedrag of is het een vorm van dominantie?

Er zijn alleen al 1.500 soorten zoogdieren en vogels waarbij je allerlei vormen van homoseksueel gedrag ziet, van leeuwen, olifanten en giraffen tot gieren, pinguïns en flamingo’s. Er zijn heel veel theorieën waarom dieren homoseksueel gedrag vertonen, vaak gekoppeld aan wat je zelf denkt te zien. Bij sommige diersoorten zie je bijvoorbeeld dat ze vooral in de pubertijd homoseksueel gedrag vertonen. Of dat dominant gedrag zich uit in de vorm van seks met een seksegenoot, homoseksueel gedrag dus. Ook bij mensen komt in de puberjaren meer homoseksueel gedrag voor dan op latere leeftijd.

Bij diersoorten die in een harem leven, bijvoorbeeld gorilla’s, zie je dat de leider van de groep de jonge mannetjes wegjaagt. En bij die haremhoudende soorten is juist heteroseksueel gedrag iets wat bestraft wordt door de leidende man. Die tolereert niet dat een andere man met zijn vrouwtjes paart. Deze mannen zoeken elkaar op en leven dan vaak in mannengroepen. Hier komt vaak homoseksueel gedrag voor, maar er is ook sprake van vastere verbintenissen tussen mannen, zij veroveren nooit een harem, bij hen is homoseksueel gedrag de enige vorm van seks die ze in hun leven hebben.

We zien dus soms een leeftijdseffect, en bij bijvoorbeeld olifanten zien we dat de jonge bullen, de mannetjes, op elkaar oefenen omdat de paring technisch heel lastig is. Bij monogame diersoorten zoals pinguïns zie je dat mannen- of vrouwenkoppels ook levenslang bij elkaar blijven, net als bij de man-vrouwkoppels.

In vele Nederlandse parken zien we reuen, hondenmannetjes, die elkaar berijden. In veel weilanden waar nog koeien staan zie je dat de dominante koe de andere dames in de kudde met regelmaat bespringt. Het is overal om ons heen, maar we zien het niet altijd en we benoemen het ook niet zo, we noemen het dominantiegedrag, of speelgedrag, terwijl het technisch gezien gewoon homoseksueel gedrag is. Waarom zou het bij mensen ineens zoveel anders zijn dan bij dieren, terwijl het eigenlijk precies hetzelfde is.

Ik ben opgegroeid in de tijd dat de ‘mensch de kroon der schepping is’ en dat we dachten dat mensen iets heel anders waren dan dieren en dat zij er ver boven stonden. Inmiddels weten we dat wij in de stamboom van het leven in de evolutionaire tak van de grote mensapen zitten. Daar verschilt ons erfelijk materiaal maar heel weinig van. Hoe goed we ook ons best doen te bewijzen dat we uniek zijn, we zijn onderdeel van die natuur, We zijn afhankelijk van het netwerk aarde.

Zo zie je bijvoorbeeld bij Japanse makaken grote culturele verschillen tussen de groepen. Ook zegt men vaak dat dieren geen taal hebben maar dat wij ze niet kunnen verstaan wil niet zeggen dat ze geen taal hebben. En zijn mensen wel veel slimmer dan mensapen? In het ARTIS-Groote Museum kun je het in een museumopstelling opnemen tegen een chimpansee. Die heeft geleerd om de getallen één tot en met negen op een tv-scherm te herkennen en in de goede volgorde aan te tikken. Je ziet de getallen echter maar heel kort. De chimpansee doet dat veel sneller en beter dan wij mensen. En dat is heel confronterend. Ons visuele geheugen is niet zo goed.

Nu zullen wij ongetwijfeld dingen hebben die we beter kunnen dan een chimpansee, maar het is wel grappig dat dat visuele geheugen veel beter is ontwikkeld dan bij mensen.

Chimpansees kunnen sommige dingen beter dan wij, en wij weer andere beter dan chimps. Er wordt vaak gedacht dat ons gedrag echt compleet anders is dan dat van dieren, maar ik ben bioloog, ik zie dat anders. Homoseksueel gedrag is in de natuur wijd verbreid, alleen hebben we niet geleerd om het te zien. Tijdens onderzoeken wordt het zelden vastgelegd, en al helemaal niet gepubliceerd uit angst voor repercussie. Tijdens de mislukte Terra Nova -expeditie van 1910-1913 naar de Zuidpool bleken jonge Adéliepinguïnmannetjes eigenlijk van alles te doen wat volgens de bijbel fout is. Ze paarden met elkaar, verkrachtten vrouwtjes en hadden seks met dode dieren en met kuikens. Het verslag van deze waarnemingen werd verborgen en werd pas in 2012 gepubliceerd. Homoseksualiteit was in die tijd nog verboden in Engeland.

Ik weet van de clownsvissen dat ze worden geboren als mannetje en als ze de leeftijd hebben om eitjes te leggen, dat ze dan vrouwtjes worden, zijn er ook zoogdieren die trans zijn?

Allerlei soorten anemoonvissen zoals de clownsvis en ook andere vaak koraalbewonende vissen kunnen tijdens hun leven van geslacht veranderen. Bij zoogdieren hebben bijvoorbeeld alle hyenavrouwtjes een pseudopenis met pseudotestikels. Die lijken dus sprekend op mannetjes. Mensen denken wel vaak dat geslachtsbepaling bij alle dieren hetzelfde is, en dat is niet zo. Zo is er bij reptielen, behalve de slangen, de temperatuur waarin de eieren uitkomen bepalend voor het geslacht. Bij bijvoorbeeld groene zeeschildpadden is dat nu een groot probleem, want door de opwarming van de aarde kruipen momenteel bijna alleen nog maar vrouwtjes uit het ei. Bij mensen bepaalt de man uiteindelijk het geslacht van de nakomelingen, bij vogels en slangen is dat net andersom.

Ik hoor vanuit de hoek van het geloof vaak dat homoseksualiteit tegennatuurlijk is. 

Momenteel zijn er ruim 1500 diersoorten waarvan we weten dat die homoseksueel gedrag vertonen, en de teller loopt nog op. Bij veel dieren die monogaam zijn, zie je ook homoseksueel ouderschap. Leuk weetje is dat bijvoorbeeld bij zwarte zwanen de overlevingskans van de kuikens bij een homoseksueel ouderpaar veel groter bleek te zijn dan bij een mannetje en vrouwtje omdat die het nest veel fanatieker verdedigen. Mensen hebben vaak het gevoel dat ze heel anders zijn dan dieren, maar beroepen zich toch op de natuur om bepaald gedrag te veroordelen. Er is echter niets natuurlijker dan seksuele diversiteit. Zowel bij ons als bij het dieren-, planten- en microbenrijk.

*