Verleden jaar, op 27 mei om precies te zijn, overleed op 84-jarige leeftijd schrijver en activist Larry Kramer. En daarmee verloor de LHBTI+ gemeenschap een icoon. De ironie van het lot wil dat hij, met veel geraas, de opkomst van de ene pandemie in het publieke bewustzijn ramde, en daarmee wellicht miljoenen het leven redde, om vervolgens zelf het onderspit te delven bij de daaropvolgende pandemie. Ja, de huidige. Aids overleefde hij, COVID19 niet.
The Normal Heart, inmiddels een standaardwerk en door het National Theatre gerekend tot een van de 100 beste theaterstukken van de 20e eeuw, gaat over de opkomst van aids, voordat deze als epidemie herkend, erkend en bestempeld werd. Tegenwoordig wordt aids in de Westerse wereld als een chronische aandoening behandeld en kun je er oud mee worden, destijds stond de diagnose gelijk aan een doodvonnis; had je het, dan ging je eraan dood. En vaak nog rap ook.
In de toen in New York heersende paniek ontwaarde Kramer wat er aan de hand was en sloeg hij alarm. Door de Gay Men’s Health Crisis op te richten wilde hij druk uitoefenen op het stadsbestuur om in actie te komen en in te grijpen. Tot dat moment (men wist nog niet wat die nieuwe ziekte inhield en veroorzaakte) keek men op bestuurs- en overheidsniveau vooral weg. Kramer verliet spoedig wegens geschillen over de te volgen strategieën de GMHC, om later ACT-UP op te richten.
Waarom deze uiteenzetting?
In de voorstelling The Normal Heart geeft Kramer vorm aan die periode. Zeker, gekleurd; maar daarom, of daardoor ook zeer invoelbaar. Niet alleen roept hij in korte scènes met scherpe dialogen een beeld op wat er op maatschappelijk vlak gebeurde, maar liet hij ook, vaak pijnlijk, zien hoe het hem in zijn persoonlijke leven trof.
Daarbij moet gezegd dat hij ook zichzelf niet ontzag.
Door deze aanpak werden de toentertijd heersende angsten, wanhoop, paniek, en vechtlust zichtbaar en voelbaar voor het brede publiek. Een van zijn meesterzetten is dat hij zijn indringende teksten met humor doorwrocht heeft; snijdend, cynisch, hard, maar ook ontwapenend, waardoor hysterie hilarisch kon worden.
In 1985 ging The Normal Heart off-Broadway in première en het is sindsdien niet van de diverse podia verdwenen. OpusOne kwam in 2012-13 met een indrukwekkende Nederlandse versie, en in 2014 werd The Normal Heart verfilmd met Mark Ruffalo, Mat Bomer, Julia Roberts en (voor de musicalliefhebbers onder ons) Jonathan Groff.
Momenteel beleeft The Normal Heart een revival op WestEnd, ter ere van het 35-jarige bestaan van dit aangrijpende stuk. Genoeg reden voor mij om, ondanks al het geregel vanwege Brexit en Covid-voorwaarden, naar Londen af te reizen om deze voorstelling te gaan zien. Met het risico dat het, gezien mijn hoge verwachtingen, alleen maar tegen zou vallen. Helemaal omdat het de laatste voorstelling zou zijn in een reeks bezoeken aan andere LHBTI+ gerelateerde voorstellingen.
Nu weet het National Theatre grote namen aan zich te binden en kunnen ze door hun reputatie het zich veroorloven risico’s met casting te nemen. En daarin schuilt meteen een van de meesterzetten in deze productie. Naast gevestigde namen als Ben Daniels (als Ben Weeks) en Lizz Carr (als Emma Brookner) werd, zonder aan kwaliteit af te doen, gekozen voor een inclusieve cast. Niet alleen kozen ze voor diversiteit en inclusie, maar dat werd gedaan zonder daarmee clichés te bevestigen. Het was een verademing acteurs met een fysieke beperking te zien, gekozen om hun acteerkwaliteiten en minder of niet om hun ‘looks’. Al viel er heus wel wat aan sportieve spierbundels te zien, om die teloor te zien gaan aan de ravages van het Kaposisarcoom.
Met minimale middelen worden de vroege jaren 80 opgeroepen; volle borstelsnorren, korte kapsels, strakke jeans, en ja, geruite houthakkershemden. De setting, in de vorm van een amfitheater, is kaal; twee bankjes op het ronde podium, met af en toe een zetstuk dat op- en afgereden werd. Riskant omdat alle aandacht hiermee uitsluitend op de acteurs komt te liggen. Geen ruimte voor misstappen en verslappingen dus.
De volgende meesterzet is de opening. Bij aanvang komen alle acteurs in een drafje het ronde podium opgelopen, om in een kring om een vuurschaal te gaan staan. Na het aansteken en ophijsen ervan valt er een stilte. Een aandachtige minuut stilte. In die ene lange minuut schieten mijn gedachten naar vrienden, bekenden en collega’s die de aidsepidemie niet hebben overleefd. En te merken aan het publiek hakt deze opening er ook bij hen in.
Er daalt een diepe, voelbaar zware stilte in de zaal. Deze stilte blijkt die van vlak voor de spreekwoordelijke storm. In een grote wervelwind volgen de ontwikkelingen zich daarna op. In de eerste scène worden we al geconfronteerd met de dodelijkheid van wat toen nog een onbekende ‘aandoening’ is: we horen het, we weten het, en we krijgen het ook genadeloos te zien; het begin van de epidemie die in New York een van de grootste brandhaarden zou creëren.
Vlijmscherpe dialogen, messcherp spel (Lizz Carr) tonen hoe de ziekte om zich heen grijpt en hoe onverschillig de overheid de andere kant opkijkt. In hoog tempo zien we hoe de zwaar bevochten seksuele vrijheid verkruimelt en verdampt, hoe de emancipatie van de gay community pootje gehaakt wordt. Beklemmend, zeker als je die jaren – zij het in Nederland- meegemaakt hebt.
De achtbaan die de acteurs doormaken en die bij hun publiek opgeroepen wordt, versnelt zich genadeloos. We weten allemaal wat er nog te gebeuren staat, maar waar The Normal Heart zich in onderscheidt is dat het niet toont wát er gebeurt maar hóe het gebeurt. Hoe door lafheid, opportunisme, onverschilligheid en verraad kostbare tijd verloren gaat om een tegenbeweging in gang te zetten. Pijnlijke overeenkomsten met de huidige pandemie doemen op: verschijnselen als het opduiken van complottheorieën, ontkenningen en incompetentie bij (overheids)instanties. Huiveringwekkend om de zich herhalende maatschappelijke patronen te herkennen, op dat ‘kale’ ronde toneel in Londen. Kaal in attributen, vol in menselijkheid: een masterclass in hoe je met compassie gruwel laat zien.
Ik werd enigszins getroost door de opvallend veel jonge toeschouwers die met mij gebiologeerd naar het schouwspel hebben zitten kijken. En afgaand op de gespannen stilte en lachsalvo’s in de volgepakte zaal ook gedeelde troost door het engagement dat daaruit sprak.
Het voert wellicht een beetje te ver om naar Londen te hollen om deze schrijnende, maar ook ‘mooie’ voorstelling te zien. Maar heb je de gelegenheid… doen! You won’t be sorry.
*
The Normal Heart
Larry Kramer
National Theatre
Gezien: 21 oktober 2021, London
*
Jules Opstap werd ergens in de vorige eeuw, vanwege een fikse etnische DNA-mix en met zijn Antilliaanse achtergrond, door zijn zus bestempeld tot ‘koninkrijkskind’. Het kwartje viel, en dat beviel wel. Jules schrijft als profi graag voor en over theater, en in zijn gedachten woont hij half in Londen.
•••
Adverteren op Gaykrant en daarmee onafhankelijke journalistiek met een regenboograndje mogelijk maken?
Klik hier voor meer informatie!
