Seksualiteit en beeldende kunst staan in de Europese geschiedenis op gespannen voet met elkaar. Bij uitingen van homoseksualiteit lijkt een kritisch oordeel nog sneller geveld te worden. Denk alleen maar aan de kussende mannen die onlangs in een reclamecampagne van een modemerk figureerden. De tolerantiegrens van medeburgers was bereikt. De Gaykrant sprak aan de vooravond van de presentatie van het boek QUEER!? met één van de auteurs, Evert van Straaten, die het eerste exemplaar aanbood aan curator van het Stedelijk Museum Martijn van Nieuwenhuyzen.
Tekst: Paul Hofman
Stonewall rellen
Waarom wilden jullie dit boek schrijven?
“Op een gegeven moment realiseerden we ons dat het in 2019 vijftig jaar geleden zou zijn dat Nederlandse homoseksuelen in Den Haag, op het Binnenhof, gingen demonstreren voor de afschaffing van artikel 248 bis en dat in de zomer van 1969 woedende homo’s in New York actie gingen voeren, de Stonewallrellen. Beide gebeurtenissen hebben, elk op eigen wijze, gezorgd voor een stroomversnelling in de homo-emancipatie, waarbij gender en queer toenemende aandacht hebben gekregen. We werden nieuwsgierig op welke wijze dat zijn sporen in de beeldende kunst van de afgelopen vijf decennia heeft nagelaten, en zagen al snel, gezien de omvang daarvan, dat we een focus moesten kiezen. En dat werd de verbeelding van mannelijke homoseksualiteit en gendervariaties en queer expressies. Opvallend is dat de invloed van ‘Stonewall’ en de uitingen van Noord-Amerikaanse kunstenaars bewust of onbewust overheersen in tentoonstellingen en literatuur over beeldende kunst met deze thematiek. Maar in Nederland, en verder in alle windstreken van Europa gebruiken beeldende kunstenaars dit onderwerp ook in hun werken, waarin de diverse nationale LHBT-geschiedenissen een grote rijkdom aan sporen hebben nagelaten. Omdat daarover tot nu toe nooit één verhaal is verteld, hebben we dat als leidraad voor het boek genomen.”
Scheldwoord
Wat houdt het begrip ‘queer’ nu precies in?
“Daar is het laatste woord voorlopig niet over gezegd. Queer is oorspronkelijk een scheldwoord voor homoseksuelen, maar is op een gegeven moment als geuzennaam door LHBT-ers omarmd. Net als bijvoorbeeld de term post-modernisme in de kunst kent queer geen eenduidige omschrijving, maar is het de paraplu geworden waaronder zich een brede waaier van opvattingen ontvouwt. In queer worden gender en seksualiteit ambigu en fluïde en worden ze verbonden met andere sociale scheidslijnen, zoals ras, etniciteit en religie. Sommigen vinden queer uitsluitend van toepassing op mensen die niet-cisgender en niet-heteroseksueel zijn, anderen verzetten zich vooral tegen het denken in categorieën en tegen normativiteit, niet alleen van de kant van heteroseksuelen, maar ook van homoseksuelen.
Tegelijkertijd wordt queer door homoseksuelen soms ook als een bedreiging gezien omdat ze vinden dat queer niet voldoende oog heeft voor de rechtsbescherming van seksuele minderheden en teveel bezig is om op een radicale wijze verandering te brengen in het denken vanuit man-versus-vrouw en homo-versus-hetero, dat de samenleving beheerst. In het boek Queer!? komt deze mix aan betekenissen en bedoelingen aan de orde: soms wordt in kunstwerken mannelijke homoseksualiteit met uiteenlopende gender uitingen als queer gepresenteerd, dan weer wordt er het homohuwelijk in bekritiseerd als teveel in de pas lopend met de heteroseksuele orde. Vanwege deze mix aan betekenissen en bedoelingen staan er ook een uitroepteken en een vraagteken in de titel van het boek.”
Invloed kunst
Waarom kan juist kunst helpen om de wereld meer queer te maken?
“De vraag lijkt te impliceren dat kunst directe invloed heeft op de wereld, maar daar zijn kanttekeningen bij te maken. Ja, natuurlijk heeft kunst invloed, vooral op het brede vlak van de cultuur, inclusief life styles. Maar kan kunst ook werkelijk het gedrag van mensen beïnvloeden? Dat vind ik moeilijker. Wanneer kunst ons bewust maakt van de waarde van inlevingsvermogen en empathie of van de gevolgen van uitsluitingsprocessen en manipulatie én wanneer een groeiend publiek daar aandacht voor wil hebben, dan zou de wereld er een stuk vrolijker, inclusiever en dus ook wellicht meer queer uit kunnen zien. Het streven daarnaar is een goede zaak en beeldende kunst is één van de manieren om tot denken aan te zetten.”
Hokje
Welke rol vervult ‘queer art’ in de kunstgeschiedenis?
“Ik spreek niet graag van ‘queer art’, zoals ik ook geen voorstander was van ‘gay art’, een begrip dat sinds de jaren zeventig in zwang kwam. Er zijn ook niet veel kunstenaars die zich ‘queer’ of ‘gay artist’ willen noemen. Dat vind ik logisch want je schept er een hokje mee, dat het gevaar loopt een gevangenis te worden. Dat LHBT- en gender thema’s een steeds grotere rol zijn gaan spelen in de kunst sinds 1969 is onmiskenbaar, dat is een van de dingen die het boek Queer!? overduidelijk maakt.
Het is zichtbaar in sommige mainstream kunst, bijvoorbeeld in het werk van kunstenaars die bij een breed publiek bekend zijn, zoals David Hockney. Het is ook te zien in het werk van kunstenaars, die gevierd worden in de progressieve hedendaagse kunstwereld, zoals Elmgreen & Dragset, maar voor een ander deel blijft het ook in de marge of binnen speciale circuits. Dit alles levert een caleidoscoop aan beelden op die je tekort doet door het onder één label samen te brengen. Ik hoop dat, wanneer musea steeds meer aan inclusiviteit aandacht gaan besteden, dit soort kunstwerken vaker en breder getoond gaan worden.”
Geest
Er worden zowel bekende als vergeten en genegeerde verhalen in dit boek verteld. Welk verhaal heeft jullie het meest geraakt?
“Laat ik een verhaal nemen dat over het werk van een kunstenaar gaat die vergeten dreigt te worden. Erg ontroerend vond ik de performance van de Spaanse kunstenaar Pepe Espaliú, die hij enkele maanden voor zijn dood in 1993 in Arnhem uitvoerde. Hij had aids en wist dat hij ging sterven. In rituele handelingen zocht hij het noodlot te bezweren en op een symbolische manier zijn geest los te maken van de wereld. Espaliú had zich in zijn laatste performance laten inspireren door de dans van Turkse derwisjen die zich op een achthoekige vloer in een toestand van trance dansen.
De performance zelf bestond uit het acht dagen achter elkaar beklimmen van een ladder naar een achthoekig platform rond een boom, waarop hij acht keer rondliep, terwijl hij steeds één van zijn acht kledingstukken uitdeed tot hij naakt was. Na acht dagen was er zo een ‘nest’ (de titel van de performance) van kledingstukken achtergelaten, waaruit de vogel (de geest?) weggevlogen was. Dit was uiteindelijk wat voor het publiek zichtbaar was.”
Het tweetalige boek QUEER!? Beeldende kunst in Europa/Visual Arts in Europe 1969 – 2019 is geschreven door kunsthistoricus Evert van Straaten en pedagoog Anton Anthonissen.
Foto: Gerda Meijer
One thought on “QUEER?! beeldende kunst in Europa”